«Շատ հաճախ թատրոնը կարևոր բաներ է ասում, իսկ մարդիկ դա պարզապես վերածում են զավեշտի»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է դերասան, ռեժիսոր, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ ՎԻԳԵՆ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆԸ:

-Պարոն Ստեփանյան, յուրաքանչյուր նոր բեմադրություն բեմ հանելուց հետո էլ դեռ բեմադրիչը, ստեղծագործական խումբը շարունակում են ինչ-ինչ շտկումներ անել, փոփոխություններ մտցնել արդեն պատրաստի ներկայացման մեջ: Առհասարակ, ե՞րբ է բեմադրիչի համար լիովին ավարտված համարվում աշխատանքը որևէ նոր ներկայացման վրա:
-Ո՞Ւր է, թե ավարտվեր: Մանավանդ, ես այն վատ մարդկանցից եմ, որը շատ երկար չի ավարտում: Հանդիսատեսը շատ բան շտկում, գցում է տեղը: Ներկայացումը, ինչպես և թատրոնն ինքը, կենդանի օրգանիզմ է: Քարացած, կարծրացած մի բան չէ: Նորմալ է, որ այն ընթացքում փոփոխվում է: Հանդիսատեսը բերում է իր շունչը, իր վերաբերմունքը: Ոչ թե փոփոխությունները միշտ արվում են ըստ հանդիսատեսի, այլ նրա օգնությամբ նկատվում են բացթողումները, վրիպումները: Այնպես որ, ներկայացման պրեմիերայից հետո էլ շարունակվում են փորձերը, փոփոխությունները: Եվ այս առումով «Հացի խնդիր» ներկայացումը ևս բացառություն չէ, իհարկե: Ես որոշ մտավախություն ունեի ներկայացման հետ կապված: Բայց գիտե՞ք ինձ ինչը զարմացրեց. մենք ունենք մի գիրք, որտեղ հանդիսատեսը գրառում է իր տպավորությունները: Մի երիտասարդ տղա շնորհակալություն էր հայտնել` գրելով, որ այս ներկայացումը փոխել է իր աշխարհայացքը, իր վերաբերմունքը կյանքի նկատմամբ: Սա երևի ամենաբարձր գնահատականն է դերասանի, բեմադրիչի համար: Սա նշանակում է, որ խոսքդ տեղ է հասել, լսելի է դարձել: Թատրոնն ունի ինչ-որ առաքելություն, ինչ-որ պատգամ, թատրոնի նպատակը հենց այնպես մարդկանց առաջ ասել-խոսել-ծիծաղելը չէ: Դերասանը մաշում է իր հոգին, սիրտը, իրեն, որովհետև խոսք է ուզում տեղ հասցնել: ՈՒ երբ դա ստացվում է, արդեն իրեն բավարարված է զգում:
-«Հացի խնդիր» ներկայացման ընթացքում այսպիսի միտք է հնչում. «Էս ազգը հիշողություն չունի: Հավն ունի, էս ազգը չունի»: Այս խոսքերն ուղղակի մեխվել էին գլխումս ներկայացման պրեմիերայից հետո: Սակայն օրեր առաջ լսեցի ռուս քաղաքական գործչի` Նիկոլայ Ռիժկովի դիտարկումն այն մասին, որ հայերս ունենք բացառիկ պատմական հիշողություն, և որ ռուս ազգն այդ հարցում մեզնից սովորելու շատ բան ունի: Հիմա ո՞ր կարծիքն է առավել օբյեկտիվ` ըստ Ձեզ: Մե՞րը` ներսում ձևավորվա՞ծը, թե՞ դրսից մեզ հետևող, գնահատող օտարինը:
-Սաքոյի այդ խոսքը ոչ թե մեր ազգի պիտակն է, մեր ազգի բնորոշումը, այլ հենց իր` Սաքոյի գաղափարախոսությունը: Ինչ վերաբերում է մեր գենետիկ, պատմական հիշողությանը, ինչ վերաբերում է այն բանին, թե մենք չենք կարող չկարևորել մեր դարավոր անցյալը, մեր դարերի պատմությունը, դա անվիճելի փաստ է: Այլ բան է, որ սաքոյական տեսակին, սաքոներին ձեռնտու է, որ այդ հիշողությունը չլինի: Իրենք ապրում են այլ օրենքներով: Փող ունենաս, ո՞վ է հիշելու, թե ով ես, մի լավ, «շնորհքով վերարկու» հագիր, «լակիրովաննի կոշիկ» հագիր, ո՞վ է հիշելու` ով ես եղել (ես Սաքոյի խոսքերից եմ մեջբերում). սա է Սաքոյի մտածելակերպը: Այս դեպքում խոսքը ոչ թե պատմական հիշողության մասին է, այլ բոլորովին ուրիշ բաների: Այս խոսքերն ասվում են մի մարդու շուրթերով, որի տեսակն այսօր մեզ շատ ծանոթ է: Այդպիսիներին ձեռնտու է, որ ազգը հիշողություն չունենա: Պետք եղավ, վաղը թուրքին էլ կմոռանան, թուրքի արածն էլ: Սաքոների հիշողությունը գրպանի հիշողություն է, ոչ թե ազգի պատմական հիշողություն:
-Մի հարցազրույցում ասել էիք, թե Ձեզ համարում եք թրաֆիքինգի զոհ: «Հացի խնդրի» վրա աշխատելիս և պատվիրատուի` «Գրանդ քենդիի» հետ շփվելիս հաջողվե՞ց ձերբազատվել զոհի այդ բարդույթից, թե՞ մեզանում պատվիրատու-կատարող հարաբերությունների ձևավորված կարծրատիպերը բացառություններ չեն ճանաչում:
-Նախ ասեմ, որ դա իմ խոսքը չէր, լրագրողի բնորոշումն էր: Ես ու թրաֆիքինգը համատեղելի բաներ չենք: Ես ինձ ընդհանրապես զոհ չեմ համարում ոչ մի պարագայում: ՈՒղղակի անում եմ այն, ինչ կարողանում եմ և ցանկանում եմ: Իսկ «Հացի խնդրի» դեպքում որևէ պարտադրանք չի եղել: Միայն եղել է ցանկություն, որ բեմադրվի ներկայացումը: Ոչ միայն պատվիրատուի, այլև Սոս Սարգսյանի` ներկայացման գեղարվեստական ղեկավարի ցանկությունն էր, որ բեմադրվի դասական հայ թատրոնի սկզբունքներով: Դա իսկապես կարևորվեց, և Սոս Սարգսյանի խոսքը, տվյալ դեպքում, անհերքելի էր: Ես չեմ ափսոսում, որ հենց այս ձևով արեցի ներկայացումը` համեմված հայկական ավանդական երգերով, պարերով, ծեսերով: Գուցե և ես, իմ նախաձեռնությամբ, առանց նախապայմանների «Հացի խնդրին» անդրադառնալու դեպքում այլ լուծումներ տայի ներկայացմանը: Բայց հիմա այդ մասին չեմ մտածում: Արեցի այն, ինչ հնարավոր էր անել առկա իրավիճակում, և ներկայացումը հանձնեցի հանդիսատեսին: Հիմա հանդիսատեսն է որոշում, թե որքան է հաջողվել ներկայացումը: Ինձ որևէ կերպ չեն կաշկանդել աշխատանքիս ընթացքում, մինչև վերջին պահը կողքիս միայն բարեկամներս, ընկերներս են եղել, որոնք մտածում էին այնպես, ինչպես ես: Եվ սա միայն իմ արած գործը չէ, թատրոնի` «Համազգայինի», բոլորիս արած գործն է:

-1987-ին հիմնադրել եք «Արձագանք» թատրոն-ստուդիան, որը հետագայում վերածվեց «Մետրո» թատրոնի: Այդ թատրոնի գեղարվեստական ղեկավարն էիք մինչև 1994 թվականը, ապա նաև տևական ընդմիջումից հետո` 2003-ից: 90-ականների անլույս, անհույս տարիներից ինձ համար մնացած մի ջերմ հուշ է այդ թատրոնի «ՈՒիլի, Թիթի, Ջիք, ու երեքն էլ մի աղջիկ» ներկայացումը, որին ես մինչև օրս էլ շատ կարոտում եմ: Դուք չե՞ք կարոտում «Մետրո» թատրոնին:
-Պատահեց այնպես, որ թատրոնում սկսվեցին խժդժություններ, որոնք շատ հեռու էին ինձնից, մարդկային իմ տեսակներից: Ես թայֆաների, բամբասանքների մեջ երբեք չեմ եղել ու չեմ էլ լինելու: Եվ երբ այդ ընթացքում առաջարկություն ստացա Բեյրութում ներկայացում բեմադրելու, հասկացա, որ դա հարմար առիթ է անառողջ մթնոլորտից հեռանալու, հանգստանալու: Ես «Մետրո» թատրոնում հսկայական աշխատանք էի կատարել: Թատրոնը նույնիսկ ամենամութ շրջանում ուներ լույս. մեր հոսանքը մետրոյից էր մատակարարվում: Դա արվեց նախարարության միջոցով, ինչի համար մինչև հիմա շատ շնորհակալ եմ: Երբ ես մեկնեցի Բեյրութ, արածս ներկայացումն ունեցավ հաջողություն, եղան նոր առաջարկություններ, ի վերջո, որոշեցի մնալ և աշխատել այնտեղ: Անլույս, անփող այն օրերին մի մարդու ուսերին դնել քառասունհինգ հոգու դարդուցավը, ինչպես «Մետրո» թատրոնի պարագայում էր, նշանակում էր նրան պարզապես զրկել ստեղծագործելու հնարավորությունից: Ես թատրոնը բացել էի ոչ թե ինչ-որ տնտեսական խնդիրներ լուծելու, տախտակ ճարելու (այն ժամանակ ամեն ինչ «ճարվում էր»` վերևից ներքև) ճշտով-ստով հարցեր կարգավորելու, «պրոռաբ» կամ «սնաբժենեց» դառնալու համար, այլ ինչ-որ ցանկություններ, երազանքներ իրագործելու համար, մի բան, որ այն պայմաններում անհնար էր: Կարևոր մարդիկ էլ այդ ընթացքում գնացին թատրոնից: Համենայն դեպս, այն թատրոնը, որը ես ցանկացել էի ստեղծել, այն թատրոնը, որն իմ երազանքն էր եղել, արդեն չկար: Հանուն ինչի՞ մնայի: Մանավանդ որ Բեյրութում ես ապրում և ստեղծագործում էի միանգամայն նորմալ պայմաններում, ունեի իսկապես լավ առաջարկություններ: ՈՒ հետո ես վերադարձա, չփախա: Պարզաբանվեցին բոլոր հարցերը, ոչ մի հետք, ոչ մի նստվածք, ոչ մի ավել-պակաս խոսակցության տեղ չթողեցի իմ հետևից: Մարդիկ ուզում էին վայելել «Մետրո» թատրոնը, ես այդ հնարավորությունը տվեցի նրանց: Հիմա ի՞նչ վիճակի է հասել այն, բոլորս էլ գիտենք: Ես չեմ ուզում գնահատականներ տալ: Ինքս շարունակեցի աշխատել Բեյրութում, գործս ավելանում ու ավելանում էր: Քառասունվեց երեխա ներկայացումով բերեցի Երևան, Ղարաբաղ, և մեր ներկայացումը անգամ Լևոն Հախվերդյանը շատ բարձր գնահատեց: Ես Բեյրութում հիմնեցի «Արեգ» մանկապատանեկան թատրոնը: Իմ առաջին նախապայմանը, որն ընդունեց այնտեղի «Համազգայինը», այն էր, որ սկզբի ութ ամիսներին ներկայացում չի լինելու: ՈՒղղակի երեխաները պետք է սովորեին թատերական այբուբենը: Շատ երկար վիճում էինք` կգա՞ն երեխաները, թե՞ ոչ: Երբ ցանկացողների թիվը գերազանցեց 120-ը, արդեն ես սկսեցի վախենալ. մենակ ի՞նչ պիտի անեի, ուրիշ մեկը չկար: Հետո կամաց-կամաց ամեն բան շաղախվեց, ընկավ տեղը, և «Արեգը» բեմադրեց յոթ ներկայացում: Բոլորն էլ հաջողություն ունեցան: Մեզ մոտ ամանորյան ներկայացումներ միշտ են խաղում: Բեյրութում նման բան չկար: Բացի «Արեգից», այնտեղ կային նաև մանկական երգչախումբ և պարախումբ: Եվ այս բոլորի համատեղ մասնակցությամբ` առաջինից յոթերորդ դասարանցի 400-500 երեխայի հետ, մենք արեցինք ամանորյան հանդես (ոչ` ներկայացում): Պատկերացնո՞ւմ եք` ինչ եռուզեռ էր: Միայն ծնողներն էին բողոքում, որովհետև Նոր տարուն մարդիկ քեֆ են անում, իսկ այդ երեխաներն իրենց ծնողերի հետ ամբողջ ժամանակ թատրոնում էին:
-Հիմա է՞լ է շարունակվում կապը Բեյրութի հետ:
-Այո՛, վերջերս ինձ զանգահարեցին, կան նոր առաջարկություններ: Հիմա այնտեղ շատ պայթյունավտանգ իրավիճակ է: Բայց բարեկամությունն իր օրենքներն ունի: Անծանոթին հանգիստ մերժում ես, եթե քեզ չի բավարարում առաջարկը, բայց բարեկամների հետ այլ է: Բեյրութում պրոֆեսիոնալ թատերախումբ չկա: Հիմնականում սիրողական ուժեր են: ՈՒ նախկինում ինչ-որ չափով պատրաստություն անցած մարդկանցից շատերն այսօր լքել և լքում են երկիրը: Սիրիական այդ քամին արդեն ազդում է նաև Լիբանանի վրա: Այս է պատճառը, որ դեռևս հստակ պայմանավորվածություն չի կայացել: Եթե հանգամանքները ներեն, ինչու չէ, կրկին կմեկնեմ, կաշխատեմ այնտեղ: Բայց մեծ ցանկություն, անկեղծ ասած, արդեն չկա:

-Բիշքեկի Չ. Այթմատովի անվան ռուսական դրամատիկական թատրոնում Լիր արքա եք խաղացել` Հակոբ Ղազանչյանի բեմադրած «Լիր արքա» ներկայացման մեջ: Լիրի ողբերգության` հայ և ղրղզ հանդիսատեսի ընկալումները տարբե՞ր էին:
-Այն, ինչ մարդկային է, հարիր է մարդուն, բոլոր ազգերի համար էլ նույն արժեքն ունի, նույն կերպ է ընկալվում: Վաղուց բեմ չէի բարձրացել որպես դերասան: Եվ այդ առաջարկությանը մեծ պատասխանատվությամբ էի վերաբերվում, շատ քննադատաբար էի մոտենում աշխատանքիս: Մի բան է, երբ դու ես ռեժիսորը: Երբ դերասան ես, կարող ես չընդունել ռեժիսորի մոտեցումները: Ես նախ ստիպեցի ինքս ինձ անել այն ամենը, ինչ առաջարկում էր Հակոբ Ղազանչյանը, հետո միայն առաջարկել իմը, և համագործակցությունը, կարծես թե, ստացվեց: Ներկայացումը շատ ժամանակակից լուծում ուներ, կենտրոնացված էր Լիր արքայի կերպարի վրա, առաջին պլան էր մղված Լիրը: Այն, ինչն ինձ իսկապես զարմացրեց Բիշքեկում, բարյացակամությունն էր, այն վերաբերմունքը, որ ունեին թե՛ հանդիսատեսը, թե՛ քննադատները: Մարդիկ հարցազրույցներ էին վարում, և ես տեսնում էի, որ պատրաստ են եկել: Լրագրողը ոչ միայն լավ գիտեր Շեքսպիրի ստեղծագործությունը, այլև տեղյակ էր քննադատությանը, գիտեր, թե ինչ են գրել Անիկստը, Լոզինսկին: Եվ այդքան լավատեղյակ լինելով` զարմացած էին այն լուծումից, որը մենք տվել էինք «Լիր արքայի» մեր ներկայացմանը: ՈՒ ոչ միայն ողջունվում էր այդ լուծումը, այլև շատ բարձր էր գնահատվում: Դա այնքա՜ն ոգևորիչ էր, այնպիսի՜ շունչ հաղորդեց մեզ: Երբ արածդ գնահատվում է, ու գնահատվում է այդքան բարձր, իսկապես հաճելի է: Ես, իրոք, Բիշքեկում նման բան չէի սպասում: Դա Մոսկվա չէր, որտեղ հասկանալի է, որ մարդիկ տեղյակ են, գիտակ: Ղրղզստան էր, և այդպիսի վերաբերմունք` ի տարբերություն Հայաստանի, որտեղ չկամությունը, այնուամենայնիվ, ավելի է զգացվում: Մեզ, այնուամենայնիվ, պակասում է արդար լինելու ցանկությունը: Նրանք ավելի արդար էին իրենց գնահատականներում: Ի վերջո, ո՞վ էինք ես կամ Հակոբ Ղազանչյանը նրանց համար. կարող էին պարզապես անտարբեր անցնել մեր արածի կողքով, չարժանացնել որևէ ուշադրության: Ոչ ոք չէր ստիպում նրանց խոսել: Թատրոնի տնօրենն անվերջ նույն բանն էր ասում. իմ աշխատած ժամանակահատվածում չի եղել նման դեպք, որ թատրոնի դահլիճում լրացուցիչ աթոռներ դնենք, և մարդիկ նստեն աստիճաններին: Նա թատրոնից հեռու մարդ էր, և իր համար գնահատման ամենաբարձր ցուցանիշը դա էր: Եվ տոմսերը ձեռք էին բերվել տոմսարկղից, ոչ ոք գործարաններին, այս կամ այն կոլեկտիվին տոմս չէր բաժանել: Անգամ կարգին գովազդ չէր եղել: Իսկ քննադատների, մասնագետների կարծիքները ես, իհարկե, հիմա չեմ կրկնի: Մեզ մոտ գնահատականին զուգահեռ գալիս է անձնական վերաբերմունքը. դու ինձ անցյալ անգամ չգովեցիր, այս անգամ էլ ես քեզ չեմ գովի, դու ինձ քննադատել ես, հիմա էլ ես կքննադատեմ… Սա ցավալի բան է, բայց մենթալիտետի հարց է, մեզ յուրահատուկ է: Համենայն դեպս, ես արդեն կոփված եմ, էդ բաների պատճառով դարդուցավի մեջ չեմ ընկնում:
-Ընդունված է կարծել, որ արվեստը շահում է, երբ արվեստագետը ճշգրիտ գիտությունների ոլորտից է: Ձեր պոլիտեխնիկական կրթությունն այս իմաստով օգնո՞ւմ է ստեղծագործական կյանքում:
-Համենայն դեպս, չի խանգարում: Ես ճարտարապետ եմ: Երբ «Հացի խնդրի» վրա աշխատելիս մեր բեմանկարիչ Դավիթ Մինասյանի հետ որոշ բաներ քննարկում էինք, ես ինչ-ինչ առաջարկություններ էի անում, նա ասում էր. «Դա ճարտարապետություն է, մեզ պետք է նկարչություն»: Այսինքն` այսպես, թե այնպես, ես կառուցվածքը տեսնում եմ այլ լուծումների մեջ: Բնականաբար, վստահում էի Դավթի ճաշակին, աշխատանքի որակին: Թե՛ նրա, թե՛ Մարտին Վարդազարյանի հետ աշխատելիս այդպես էր: Իմ սկզբունքն է, ներկայացում բեմադրելիս, աշխատել բոլորի հետ զուգահեռ: Ես միշտ ասում եմ դերասանին. «Դու համառեժիսոր ես»: Եվ թատրոնը ստեղծեց հայտնի գրական գործի իր տարբերակը: Դա ստեղծվեց ոչ միայն իմ, այլև դերասանների կողմից: Փորձի մեջ է ծնվում տեսարանը, ոչ թե տանը գրած-բերած թղթերի վրա: Իսկ ինչ վերաբերում է իմ կրթությանը, ասեմ, որ ունեցել եմ շատ անտրամաբանական ճանապարհ: Ես սովորել եմ երաժշտական դպրոցում, ընդունվել պոլիտեխնիկ, հետո դարձել դերասան. ոչ մի տրամաբանություն չկա:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ